Rouwen, verwerking.

Rouwen

De dood van een geliefd iemand is een van de meest ingrijpende, verdrietige gebeurtenis, die mensen kunnen meemaken.
(Bepaalde vormen van echtscheiding kun je gedeeltelijk vergelijken.)

Rouw, een natuurlijke reactie op verlies

Dagelijks worden vele mensen met het verlies van een geliefd persoon geconfronteerd. Soms is dat volkomen onverwacht, andere keren heeft men de dood al maanden zien aankomen.
Het verlies van een kind treft ouders, broertjes, zusjes, opa's en oma's, kinderen uit de klas, buren en leerkrachten.
Bij het verlies van een partner zijn de andere partner, kinderen, vrienden, ouders, collega's betrokken.
Hoe nauwer de banden met de gestorven persoon zijn, des te groter de invloed van dat verlies op ons bestaan. Van het ene moment op het andere is alles anders, ook in situaties waarin we het sterven hebben zien aankomen.
De dood brengt altijd een ontwrichting van het bekende en vertrouwde leven met zich mee.
Elk mens reageert op zijn eigen wijze op deze situatie; iedereen moet op de een of andere manier het verlies verwerken. Rouwen is niets anders dan de geleidelijke acceptatie van het verlies en verwerking van de pijn en de leegte die veroorzaakt wordt door de definitieve afwezigheid van de geliefde persoon.
Het rouwproces helpt de rouwende zich aan te passen aan de nieuwe situatie: die waarin de geliefde persoon alleen nog in de herinnering voortleeft.
Het is een natuurlijke en gezonde reactie op verlies.
Overigens brengt niet alleen de dood, maar elk groot verlies gevoelens van rouw met zich mee.
Rouwgevoelens komen ook voor na echtscheiding, na het verlies van een been door een amputatie of ongeluk, of na het kwijtraken van werk door ontslag.

Cijfers
Het aantal mensen dat bij een sterfgeval betrokken is, is een veelvoud van het aantal sterfgevallen.
In Nederland ligt dat per jaar op ongeveer 130.000 mensen. Van deze doden zijn er zo'n 2000 jonger dan achttien.
Elk jaar opnieuw worden dus vele honderdduizenden mensen in rouw gedompeld.

Rouw in deze maatschappij

De dood van een geliefd iemand is de meest ingrijpende, verdrietige gebeurtenis die mensen kunnen meemaken. Voor zo'n verlies zou dus veel aandacht mogen zijn.
Toch merkt de buitenwereld er vaak weinig van als mensen een naaste hebben verloren.
In onze maatschappij is de dood naar de privé-sfeer gedrongen. Mensen worden geacht individueel hun verdriet te verwerken.
Veel uitvaarten beperken zich tot een korte en sobere bijeenkomst. Daardoor kan het rouwproces in de knel komen.
Vroeger was de dood een gebeurtenis waarbij de hele omringende gemeenschap betrokken was.
Buurtbewoners waakten bij de kist en de dode werd door de hele buurt ten grave gedragen.
In andere samenlevingen is dat nog steeds zo. Deze gemeenschappelijke rouwrituelen en de publieke uitingen van verdriet stimuleren de rouw en het verwerkingsproces van de nabestaanden.

Rouwreacties

Mensen die rouwen kunnen reageren met allerlei lichamelijke, psychische en sociale klachten.
Deze verschillen per mens, maar de volgende verschijnselen komen vaak voor:
* weinig eetlust hebben en slecht slapen.
* Zich leeg en neerslachtig voelen en nergens zin in hebben.
* Nu eens intens verdrietig zijn en dan weer vreselijk boos.
* Moeilijk aan iets anders kunnen denken dan aan de overledene en aan diens overlijden, maar afwisselend juist ook deze herinnering mijden, en bijvoorbeeld de plaatsen uit de weg gaan die aan haar of hem doen denken.
* Veel dromen over de dode en denken de gestorvene weer te zien of te horen.
* Schuldgevoelens komen voor: had ik de zieke kunnen redden? Was ìk maar onder die auto gekomen...
* Ook een neiging zich een tijdlang voor contacten af te sluiten kan erbij horen.
Al deze gevoelens en reacties zijn onvermijdelijk en nodig voor het verwerkingsproces.

Verwerking
De aanpassing aan een nieuw leven zonder de geliefde persoon kost tijd.
Rouwprocessen kunnen meerdere jaren duren. In die tijd kan de rouwende persoon regelmatig overvallen worden door verdriet en de herinnering aan de gestorvene.
Steun van familieleden, vrienden en andere mensen is van groot belang bij het doormaken van dit proces. Uit onderzoek is gebleken dat mensen, die veel steun kregen, sneller een verlies verwerkten en minder gezondheidsklachten hadden dan mensen, die het zonder deze steun moesten stellen.
Het verlies kan als verwerkt worden beschouwd, als de nabestaande zonder al te hevige emoties over de dode en diens overlijden kan praten, en weinig tot geen last meer heeft van de klachten, die door het verlies zijn ontstaan.

Wat vinden nabestaanden steunend gedrag van anderen?
Steunend
* Luisteren: Veel nabestaanden willen een luisterend oor, zodat ze steeds weer (iets) kunnen vertellen over het verlies en de overledene, maar vooral ook over dagelijkse zaken.
* Aanwezig zijn: van familie en vrienden, vaak zonder veel gesprek of actie, wordt zeer waardevol gevonden;
* Warmte bieden: dat anderen bijvoorbeeld eens een arm om een schouder doen en zo betrokkenheid tonen.
* Initiatief tonen: Veel nabestaanden stellen het op prijs, dat anderen zelf creativiteit tonen en initiatieven nemen.

Citaat :

Een weduwnaar uit ons onderzoek was blij verrast door de uitnodiging van zijn 9 jarige neef, die op de verjaardag een tekening wilde brengen naar het graf van zijn overleden tante.
De man, die dit in eerste instantie niet van plan was, ging mee naar het graf van zijn vrouw.
Samen beleefden ze een waardevolle middag.

* Evalueren: bij de ander soms eens navragen of wat gebeurt (of juist niet gebeurt) wel goed is.
Dit is in ieder geval beter dan vóór de ander te denken, zoals in het bovenstaande voorbeeld menigeen gedacht zou hebben, dat de man juist op deze dag niet gediend zou zijn van zijn neefje.

Nabestaanden, die aangeven belemmerende contacten te hebben noemen twee soorten belemmeringen. De eerste soort is die van de vermijding van de rouw:
Niet-steunend
* Bekenden komen te weinig langs. Als men komt wil men te weinig praten over de overledene; doet men vaak gemaakt vrolijk of doet alsof er niets aan de hand is.
De tweede soort belemmering betreft dat nabestaanden het gevoel hebben dat ze in een keurslijf zitten:
kortom
* te veel ongevraagde adviezen, te veel aanmoedigingen tot herstel "'de volgende Kerst ben je er weer helemaal bij" en "ze moeten eruit gaan" of "je moet erover praten",
* onecht inleven in de ander 'ik weet precies hoe je je voelt'

Er is lange tijd gedacht dat in ieder rouwproces een aantal fasen onderscheiden kunnen worden.
Men dacht ook dat iedere fase een duidelijk begin- en eindpunt had en dat er in elke fase vaste reacties voorkwamen.
Sommige auteurs hebben in een rouwproces drie fasen onderscheiden, anderen hebben zelfs vijf of acht fasen onderscheiden.
Tegenwoordig wordt er op een andere manier naar rouwprocessen gekeken.
In het zogeheten rouwtaken model van de Amerikaanse psychiater W. Worden, wordt er vanuit gegaan, dat mensen na het verlies van een dierbare vier taken dienen te volbrengen.
We zullen deze hieronder beschrijven.

1: Het aanvaarden van het verlies

Het aanvaarden van het verlies betekent: het geloven van het verlies, het onder ogen kunnen zien van het verlies, het verstandelijk weten, dat het verlies realiteit is en het gevoelsmatig beseffen dat het verlies heeft plaatsgevonden.
Net na het overlijden, en soms nog lange tijd daarna, is dit alles nog heel moeilijk.
Mensen geven dit wel aan in woorden als: "ik kan niet geloven dat hij dood is", "ik kan het niet accepteren", "het dringt niet tot me door, dat hij nooit meer terug zal komen", of "het kan niet waar zijn dat hij dood is".

De realiteit van het overlijden dringt vaak pas geleidelijk door.
Hoewel nabestaanden verstandelijk gezien al snel weten dat de ander overleden is, is het gevoelsmatig aanvaarden van het verlies vaak lange tijd heel moeilijk.
Het aanvaarden van het verlies wordt steeds minder moeilijk, omdat men er steeds weer aan herinnerd wordt dat de ander er niet meer is.
Overal waar men komt en bij alles wat men doet waar de overledene voorheen bij aanwezig was, wordt men geconfronteerd met het feit dat de dierbare werkelijk voorgoed weg is.

Het omgekeerde van aanvaarding van het verlies is ontkenning.
Sommige mensen hebben erg veel moeite om onder ogen te zien dat de dierbare werkelijk overleden is en doen liever maar alsof het niet gebeurd is.
Dit is niet verwonderlijk: het verdriet is vaak zo intens en de gevolgen van het verlies zijn vaak zo veelomvattend, dat men soms liever doet alsof het overlijden niet heeft plaatsgevonden.
Ontkenning kan totaal of gedeeltelijk zijn.
Een voorbeeld van totale ontkenning is dat mensen geloven dat de dierbare niet dood is en in dit leven terug zal keren.
Een voorbeeld van gedeeltelijke ontkenning is dat mensen nog een tijdlang de tafel voor de overledene dekken of tegen hem of haar praten.
Hoewel ontkenning een begrijpelijke en normale reactie is, kan langdurige ontkenning soms tot problemen leiden. Het onder ogen zien van het verlies en het verwerken ervan wordt namelijk steeds moeilijker.
2: Het voelen van de pijn die het gevolg is van het verlies

De verwerking van een verlies gaat vaak gepaard met emotionele pijn.
Verschillende emotionele reacties kunnen daarbij voorkomen, zoals verdriet, angst, boosheid en schuldgevoelens.
Vaak is er een afwisseling in de mate waarin gevoelens gevoeld en geuit worden.
Het ene moment voelen nabestaanden zich intens verdrietig, boos of somber en is er een hevig verlangen naar de overledene.
Op een ander moment is het verdriet meer op de achtergrond aanwezig.

Er wordt vaak gezegd dat deze tweede fase betekent, dat mensen na het verlies van een dierbare altijd veel pijn moeten ervaren en verdriet moeten uiten.
Maar dat is niet het geval. Het kan voorkomen dat mensen weinig verdriet en pijn ervaren ook al is het iemand van wie ze veel gehouden hebben.
Dat kan bijvoorbeeld gebeuren bij mensen, die een ouder verliezen, die al een hoge leeftijd bereikt had. Bovendien geeft niet iedereen uiting aan verdriet.
Het is goed om te beseffen, dat het uiten van rouwgevoelens iets anders is dan het ervaren van deze gevoelens.
Soms ervaren nabestaanden wel verdriet, maar uiten zij dit niet, of alleen als zij alleen zijn.
Het is eigenlijk net als bij een positieve gebeurtenis: als mensen een blijde gebeurtenis meemaken dan uiten zij hun gevoelens daaromtrent telkens weer anders.
Sommigen lachen of roepen het uit van geluk, anderen voelen veel minder blijheid of gaan meer ingetogen met hun blijde gevoelens om.

Hoewel ieder mens de emotionele pijn om het verlies op een andere manier voelt en uit, kan het voorkomen dat mensen voor deze tweede fase weglopen.
Dit kan bijvoorbeeld door het onderdrukken van verdriet of andere emoties, of door het wegstoppen van gedachten en herinneringen aan de overleden dierbare.
Wanneer dit langdurig gebeurt en nabestaanden hun gevoelens blijven wegstoppen kan het den duur steeds moeilijker worden om het verlies een plaats te geven.

3: Het aanpassen aan een leven en een situatie waar de overleden dierbare geen deel meer van uitmaakt

Het overlijden van een dierbare leidt vrijwel altijd tot grote of minder grote veranderingen in het leven van nabestaanden.
De mate waarin dit het geval is, is onder andere afhankelijk van de rol die de overledene vervulde.
Een vrouw van wie de man altijd de beslissingen nam en die zorgde voor allerlei praktische zaken, staat na zijn overlijden voor de taak om zelfstandig beslissingen te nemen en om de praktische zaken zelf te regelen.
Een man wiens vrouw altijd het initiatief nam in het contact met anderen, staat na haar overlijden voor de taak om zelfstandig contacten te leggen en te onderhouden.
Een moeder die de opvoeding van haar kinderen altijd met haar man deelde, staat na zijn overlijden ineens voor de taak om de kinderen alleen op te voeden.
Er verandert soms ook iets in de identiteit van nabestaanden.
Een man die zijn vrouw verliest is ineens geen echtgenoot meer, maar weduwnaar.
Een moeder die haar enigst kind verliest, verliest haar moederrol.
Kinderen die hun ouders verliezen hebben niemand meer om kind bij te zijn.

Op alle veranderingen die er door en na het overlijden plaatsvinden moeten nabestaanden een antwoord vinden.
En dan hebben we het nog niet eens gehad over alle kleinere veranderingen die men dagelijks tegenkomt:
de man wiens vrouw overleden is komt elke avond thuis in een leeg huis, ouders die hun kind verloren hebben horen niet langer elke middag de deur en de tas die in de hoek gegooid wordt, de vrouw die haar moeder verliest kan niet langer elke dag even bijpraten.
We kunnen nog lang doorgaan met het noemen van voorbeelden van veranderingen waar nabestaanden een antwoord op moeten vinden.
Het aanpassen aan het leven waar de overleden dierbare geen deel meer van uitmaakt, vraagt vaak heel veel van nabestaanden.

Wat ook bij het aanpassen hoort, is het aanpassen van verwachtingen, ideeën en opvattingen over de toekomst en het leven.
Voorheen verliep het leven als het ware langs een ononderbroken lijn van verleden naar toekomst.
Door het overlijden wordt deze vanzelfsprekende lijn doorbroken en dienen nabestaanden zich opnieuw te bezinnen op het leven en de betekenis ervan.
Het is niet ongebruikelijk dat nabestaanden het gevoel hebben dat alle richting in het leven verloren is gegaan. Soms zoekt men langdurig naar een antwoord op de vraag waarom het overlijden heeft plaatsgevonden.
Het aanpassen betekent soms dat men een antwoord op deze vraag weet te vinden. Vaak betekent het echter dat men ermee moet leren leven dat er geen antwoord op te vinden is.

4: De overledene emotioneel een plek geven en verder leven zonder de overledene

Vroeger werd wel gedacht dat een verlies pas goed verwerkt zou zijn als men de band met de overledene doorgesneden zou hebben.
Tegenwoordig denkt men daar anders over.
Het gaat er niet om dat de band met de overledene wordt 'doorgesneden' of 'losgelaten'.
Het is onmogelijk om iemand die zo dierbaar was en die zo'n belangrijke plaats innam in het leven te 'vergeten' of 'los te laten'.
De relatie met de overledene blijft bestaan, maar de aard van de relatie verandert.
In een rouwproces dient men als het ware een plek te vinden voor de overledene. Een geschikte plek is een plek die het nabestaanden mogelijk maakt om verder te leven, om zich te richten op de toekomst, om zich te richten op dingen die niet met het verlies en de overledene te maken hebben.
Onder het verder leven valt ook het aangaan van nieuwe banden en soms het aangaan van een nieuwe intieme relatie.
Dat laatste is iets dat veel nabestaanden moeilijk vinden.
Wanneer de partner overleden is voelen mensen zich vaak schuldig tegenover die partner als zij met een ander een relatie aangaat. Het aangaan van een nieuwe (intieme) band hoeft echter niets af te doen aan de band met de overledene.

Soms verloopt de verwerking van een verlies heel moeizaam omdat mensen moeite blijven houden met deze vierde fase.
Het kan bijvoorbeeld gebeuren dat mensen zich vast blijven houden aan de overledene en de band met hem of haar niet veranderen.
Het kan ook gebeuren dat mensen zich niet op de toekomst durven richten omdat zij het moeilijk vinden om met hun leven verder te gaan zonder de aanwezigheid van de dierbare.
Voor mensen die op latere leeftijd een partner verliezen is het soms extra moeilijk.
Eenzaamheid komt veel voor omdat sommige ouderen niet over de mogelijkheden beschikken om zelfstandig dingen te doen of (nieuwe) contacten te maken en te onderhouden.

"Waarom zou ik met iemand gaan praten, ik krijg haar toch niet terug?"
Bovenstaande uitspraak is afkomstig van een weduwnaar.
Hij was kwaad en verbitterd dat zijn vrouw was overleden en was van mening dat zijn leven alleen nog zin en betekenis kon hebben als zij weer terugkwam.
Iemand die zich afsluit van anderen ontneemt zichzelf een belangrijke mogelijkheid om verder te komen en een verlies een plaats te geven.
De mens is een sociaal wezen en heeft behoefte zich te uiten over zaken die hem of haar bezig houden. Uit verschillende onderzoeken komt naar voren dat sociale steun van mensen in de directe omgeving erg belangrijk is voor het verwerkingsproces.


Links
http://www.psychowijzer.nl/html/body_rouw.htm
http://www.gedenkboek.nl/rouw/